مجله خبری تشریفات

مسجد اول‌ دارنده‌ تزیینات‌ گچ‌بری‌ فراوانی‌ تشریفات ترحیم مشهد بوده‌ كه‌ تنوع‌ و تفاوتهایی‌ در طرح‌ و پرداخت‌ بخشهای‌ متفاوت‌ آن‌ به‌دیده‌ میخورد.
تزیینات‌ گچی بازمانده‌ از آن‌ زمان‌، بر روی‌ قوسهای دالان‌ ورودی‌ جنوب‌ غربی‌ و گوشواره‌های‌ ستونهای‌ باقیمانده از مقصوره‌ بر دو ردیف‌ در گوشۀ جنوب‌ غربی‌ و شمال‌ غربی‌، ستونهای‌ حیاط‌ شمالی‌ و ازارۀ دیوار شبستان‌ شمال‌ شرقی‌ به دست آمده‌ میباشد‌.
كتیبه‌ای‌ در نیم‌طبقۀ شبستان‌ جنوب غربی چشم‌ میشود كه‌ احتمالاً متأخرتر از سایر گچ‌بری هاست‌.
مقایسۀ این كتیبه‌ از نگاه حروف و نوار تزئینی‌ آن‌ آرم‌ می دهد كه‌ با كتیبۀ محراب‌ مسجد جامع‌ نایین‌ نسبتاًً یكسان‌ میباشد.
در رمز در ورودی‌ و نمای‌ ستونچه‌های‌ برِ ایوان شبستان‌ غربی مسجد جامع اردستان و ردیف چراغدان‌ دالان‌ غربی‌ تزیینات آجری‌ مسجد اول‌ چشم‌ می شود.
بیشتر تزیینات دورۀ سلجوقی‌ مسجد جامع اردستان در باطن‌ شبستان‌، تحت گنبد متمركز میباشد و گنبدخانه‌ به‌ توجه‌ طرحهای‌ مكتب‌ اصفهان‌ را دنبال‌ می‌كند، ازجمله‌ در پایین چشمه‌ طاقهای‌ متفاوت و منطقۀ جابجایی‌ گنبد از ۴گوش به‌ ۱۸ گوش
عناصرتزیینی به‌كارگرفته‌ گردیده‌، مشتمل بر‌ تزیینات‌ هندسی‌ و گیاهی‌ میباشد‌. بدین‌ترتیب كه‌ اصل‌ اجتناب‌ناپذیر تزیینات‌ آجری‌ نقشهای‌ هندسی‌ میباشد كه‌ از تغییر تحول در نحوۀ چیدن‌ آجرها پدید می آید، همچون آجرچینی سطح ها‌ برجستۀ تحت گنبد دو فایل‌ كه‌ بخشهای‌ متعدد‌ را از یكدیگر مستقل می‌كند و یا این که سطح های‌ منحنی‌ ذیل فیلپوشها و سكنجها را می‌پوشاند
از تمامی‌ چشمگیرتر آجركاری‌ دقیق‌ گنبد تركین‌ زیرین‌ میباشد‌ كه‌ با پوششی‌ از رنگهای‌ براق‌ ارغوانی‌، رنگ زرد و آبی‌رنگ‌ با نقشهای‌ لوزی‌، دلیلی‌ بر ادامۀ شیوه‌آجركاری‌ در طی‌ سده‌هاست‌.
از دیگرسو عنصرها اساسی‌ تزیینات‌ گچ‌بری‌ را خط و شكلهای‌ گیاهی تشكیل میدهد، مانند تزیینات‌ به‌هم‌بغرنج‌ و درهم‌ بافته‌ای‌ كه در متن‌ كتیبۀ لبۀ زیرین‌ منطقۀ انتقالی‌ گنبد به‌دیده‌ میخورد.
از کلیه‌ معمول‌خیس تزیینات‌ اسلیمی‌ میباشد‌ كه‌ در محرابهای‌ سه‌گانۀ مسجد به‌كار گرفته‌ گردیده‌ میباشد‌ و با شاخ‌ و برگ‌ خویش، برجستگی ویژه‌ای از نازکی و زیبایی را آرم می دهد.
این اسلیمی ها مبنا تقارنی‌ معلوم داشته‌، و با برگهای‌ تكراری‌ توسعه و گسترش و گسترش‌ یافته‌، و به‌ این‌ترتیب حركت در عمق‌ را کردار‌ كرده‌اند. بیشتر این‌ شكلهای‌ گیاهی‌ خویش طرحهای‌ هندسی‌ ترک‌دار بسیار دقیق‌ را در بردارند.

حالت مسجد عتیق شیراز در قلب شهر در کناره تشریفات ترحیم مشهد محله بازار مرغ و یا این که با جزییات بیشتر در فصل مشترک سه محله، اسحاق بیگ، لب آب و بازار مرغ از یکسو و پیوستگی آن با شالوده ارتباطی مهم و بازار شهر که در بین مهم‌ترین دروازه شهر، دروازه استخر یا این که دروازه اصفهان و مسجد جامع کشیده گردیده و در عصر های متعدد تاریخی پیوسته نقش ردیف فقرات مهم شهر را داشته، التفات محوری مسجد جامع عتیق را مطرح می‌سازند.

اکثری از عرصه های تاریخی شهر در زمینه‌ی با مسجد تعریف و تمجید می گردند. این مسجد، کهن ترین مسجد کاملی میباشد که در عجم سازه شد‌ه‌است و در تزئینات مسجد عتیق شیراز، گونه های هنرهای منبت کاری، خاتم کاری، گچبری، مقرنس کاری به چشم میخورد.

آنچه که مسجد جامع عتیق را از دیگر بناها و مساجد دیگر ممتاز می نماید، وجود بنای سنگی زیبایی به اسم خدایخانه یا این که دارالمصحف اسـت که بین صحن تاسیس شده است.

از سایر امتیازات مسجد عتیق شیراز وجود ده ها کتیبه سنگی و کاشی با مضمون فرامین پادشاهان، امرا، حکمرانـان، وقف طومار ها، تاریخ بازسازی، و مضمون ها قرآنی و روایات از زمان های متفاوت میباشد که زینت نصیب سردرها، صحن، ایوانها، شبستانها، و محراب هاست. یک سنگاب قشنگ با شکلی خاص و استثنایی از زمان قاجار به غنای اثرها هنری در‌این مسجد افزوده میباشد. این سنگاب در‌پی مرمتهای بزرگ درین زمان تشکیل شده و در مسجد نصب شد‌ه‌است.

نمادهای تاریخی و کتیبه‌های کهن، این واقعیت را مدرک می دهند که عمر آن به اواخر سال‌های ۲۰۰ هجری قمری برمی‌خواهد شد. اگرچه تاریخ دیرین‌ترین کتیبه‌ی مانده در مسجد مرتبط با سال ۷۵۲ میباشد. ولی جمع‌ای از تاریخ نگاران بر این نظریه‌اند که مسجد عتیق شیراز، قبل از اسلام آتشکده و یک نیایشگاه زرتشتی بوده میباشد. هرچند که‌این مسجد در طی تاریخ بارها تجدید بنا گردیده است.

مسجد ساوه از دیرین ترین مساجد کشور ایران در تشریفات ترحیم مشهد شهر ساوه میباشد و طی زمان های گوناگون بوسیله هنرمندان اهل ایران تزئین و نوسازی شـده اسـت به گونه ای که بازسازی های صورت گرفته موجب گردیده اثری از بنای اول مسجد در زمانه کنونی باقی نماند.

ویژگی این بنای تاریخی-مذهبی آن میباشد که نمودهایی از سه دوران تاریخی (پیش از اسلام، قرنها اول اسلامی و زمانه صفوی) در آن چشم می شـود. آثـار و بقایای مو جود بیان‌کننده این میباشد که جای مسجد فعلی در زمانه کشور ایران باستان، آتشکده بوده و در عصر اسلامی تبدیل به مسجد گردیده است.

در دو کناره ضلع جنوبی مسجد ساوه، ساختمانی میباشد خشتی و گلی به صورت نشان بعلاوه، (متقاطع) که از وجود آتشکده در زمان قبل از اسلام حکایت داراست. تا به اکنون به صورت ظریف تاریخ بنای مسجد جامع ساوه گزینش نشده، ولی سابق ترین شیء که در این موسسه پیدا گردیده، کتیبه هایی میباشد که در سده ۴ هجـری قمـری مندرج اند.

بدین ترتیب مسجد ساوه دستکم ۱۰۰۰ سال عمر دارااست. مسجد جامع ساوه در حین تاریخ تغییرات متعددی کرده؛ گنبدخانه مسجد که از سابق ترین بخشهای آن میباشد، سده های چهارم و پنجم در ضـلع جنـوبـی بنـا گردیده، مناره مسجد وابسته به سده ششم میباشد و حیاط غربی در سده هشتم ایجاد شده است.

مسجد مکتب مروی طهران از اولی تشریفات ترحیم مشهد مدرسه های علم ها فقهی شیعه قرن سیزده و چهارده هجری قمری میباشد که در زمان قاجار تاسیس شده است.

این سازه مشتمل بر مکتب بلندمرتبه و خرد است که جمعاًً به مساحت چهارهزار و پانصد متر مربع در حیطه ۱۲ شهر طهران واقع میباشد.تاریخ سازه در کتیبه، سال ۱۳۳۱ هجری قمری را نماد میدهد.

این سازه را محمدحسین خان ملقب به فخرالدوله والي مرو در طی السلطنت فتحعلی فرمان روا سازه کرد به همین ادله این مکتب را خان مروی نامیده اند.

در طول پهلوی دوم، مکتب مروی از مدرسه های تاریخی کشور‌ایران تبدیل به مدرسه ابتدایی و متوسطه شد. بعد از آن ازانقلاب ۵۷ جمهوری اسلامی ایران احیا گردیده و درحال حاضر دانش آموز ها دراین جا سرگرم علم آموزی علم ها شرعی می باشند.

صحن این مکتب، مربع مستطيل شكل میباشد.
دو فضای پشتی تراس های شرقی و غربی مسجد مکتب مروی ، به معلم تخصیص داشته میباشد.
در گوشــۀ شمال غربی این سازه قسمتی برای ســکونت خادم مدرســه تبدیل شــده بود که بعد ها به محلی برای خزینه طلاب بدل گشت.
خط مش ارتباطی استاد ها در‌این مسجد مکتب از روش ایوانچه های مقابل آن اســت.
کارکرد فضاهای مسجد و مکتب در عین قرار تصاحب کردن در پلانی واحد از یکدیگر منقطع می‌باشند.
اجزای فرعی دیگری هم درین پلان به چشم می خورد که تراس ها و کتابخانه مکتب از آن گزاره اند.
جلو تراس جنوبی با در و پنجره های چوبی مسدود گردیده و فضای آن تحت عنوان مسجد کوچکی نیز گزینه استعمال قرار میگیرد.
در کناره شمال غربی مسجد مکتب مروی کتابخانه‌ای هم زمان با بنای مکتب تاسیس شده است.

گنبد مسجد تحت عنوان یک کدام از تشریفات ترحیم مشهد مهم‌ترین موادسازنده معماری اسلامی به ویژه در مساجد در لحاظ گرفته می‌شود. استعمال از گنبد مسجد در معماری اسلامی از زمانه بنی امیه از اورشلیم در 691 میلادی شروع شد. معین میباشد که گنبد مسجد در بدو تأسیس ذیل تأثیر معماری بیزانس بوده میباشد.

پیاده سازی گنبد مسجد در معماری اسلامی، در انواع متعدد آن، منجر شد تا معنی آن‌ها بین معماران مسلمان به جهت نمادگرایی متعالی، به یکی‌از مهم‌ترین موادتشکیل دهنده معماری اسلامی تبدیل گردد.

معماری اسلامی و به ویژه معماری مساجد، یک تصویر از کیهان یا این که آدم در بعد ها کیهانی اوست.تن آدم معبدی میباشد که روح درآن استقرار مییابد.صحیح مانندکیهان که به سود به عبارتی روح زنده میباشد.

ربع و دایره، انواع کمال یافته ای می‌باشند، مربع نماینده ومظهرخاکی ونشان دهنده کمیت هاست. گنبد مسجد غالبا در عصر اسلامی دارنده مبنا های چهارضلعی و بعد هشت ضلعی و غیره بوده اند که تعبیروتفسیر اندیشمندانه و عارفانه ای دارا‌هستند، شکل هندسی مبنا آن که مکعب صورت میباشد میتواند خویش الهامی از بنای کعبه باشد و در مرحله آن‌گاه چهار ضلعی تبدیل به هشت و شانزده و سی و دو و سرنوشت دایره و گنبد اسمان میباشد که برخی افضل از بعضا دیگر میباشد.

گنبد مسجد کنایه از کرسی الهی و نیز دانا ملائکه و قاعده مربع و چهار کناره هم، علامت عالم جسمانی روی زمین میباشد. صورت فرنگی آن نیز کنایه از جمال و گلدسته نیز آرم جلال الهی میباشد. این عنصر مظهر افق و نماد دهنده چگونگی میباشد. گنبدهای اهل ایران هریک دارنده صورت و نقش خاص و جدا به خویش میباشند.

در تاریخچه معماری سنتی کشور‌ایران تشریفات ترحیم مشهد کالبد بنا، از کنار هم نشستن چندین ریز دور و اطراف یا به تعبير ما « عنصر کالبدی » پدید می آید. رسیدگی درباره ی معماری سنتی جمهوری اسلامی ایران علامت می‌دهد این عنصرها به وضوح در طرح شخصیت و نام‌و‌نشان و مضمون‌ دارند. با یکدیگر تداخل نمیکنند، با هم اشتباه نمی شوند و هر کدام فضای خاصی را پدید می‌آورند که با دیگری گوناگون می نماید.

این عناصر در معماری سنتی ایرانی، با قدری اغماض، به کلمات در مشت شاعر ،با نغمه ها در ذهن موسیقی دان ،مشابهت دارا‌هستند. در واقع معمار با تألیف و مخلوط این عنصرهای بالنسبه معلوم و از پیش شناخته شده در یک گروه، كل فضای مورد نظر خود را طرح می کند. ناگفته پیداست که هر یکسری این موادتشکیل دهنده صورتی بالنسبه یکسان دارا هستند و هرچند برای ترکیبات کالبدی بنا قانون ها مشخصی می‌باشد البته کار معمار هیچ زمان به صورت یک کار قراردادی و تکراری در نیامده می باشد.
تاریخ معماری در جمهوری اسلامی ایران علامت میدهد که ممکن میباشد برخی از این موادسازنده کاربرد چندگانه بیابند و در بناهای گوناگون در ادغام های متفاوت ظواهر شوند. و بعضي اکثر زمان ها در یک نوع سازه به شغل آیند؛ البته به هر هم اکنون تعداد آن‌ها محصور میباشد و این پدید آوردن ادغام های متنوع از موادتشکیل دهنده محصور و اثبات خویش زیبایی و لطف دیگری به معماری سنتی کشور‌ایران بخشیده میباشد.

ایوان منزل سابق اهل ایران یکی تشریفات ترحیم مشهد الگوی بسیار کهنی در ساخت‌و‌ساز مسکن بوده و به صورت قابل مراعات ای در شهرهای متفاوت جمهوری اسلامی ایران آیتم به کار گیری قرار گرفته میباشد، فضاهای سکونتی با فایده گیری از تدبیرها مختلفی در حوالی ایوان (courtyard) صورت گرفته اند فیض این طریقه، به ایوان در معماری این کشور رده ویژه ای به آن داده میباشد.

لزوم مراقبت تمدن اهل ایران و اسلامی ایجاب می نماید بازگشتی اندیشمندانه به معماری منزل سنتی جمهوری اسلامی ایران گردد و از خصوصیات و عنصرها اساسی آن برای خلق و خوی شیوهای تازه از معماری مسکونی یاور با تکنولوژی تازه و مقتضیات روز بهره برد. یک کدام از عامل ها اساسی و تأثیرگذار در تکوین الگوی معماری ساختار فضایی میباشد، و ایوان منزل دیرین اهل ایران از عنایت ویژه ای در ساختار فضایی معماری جمهوری اسلامی ایران شامل است.

تراس منزل زاینده نیروی راءس گراست. مرکزیت، اجزای به ظواهر گوناگون منزل را به هم لینک و پیوند می‌زند و از این طرز منزل را به كل واحدی تبدیل می نماید. می اقتدار اذعان کرد: به منزله روح منزل میباشد که در آن «گلشن پردیس » تجلی میابد و مرکزیت آن نوعی لینک و پیوند تنگاتنگ با تک تک اجزای منزل را در‌پی داراست.

انواع متعدد خشت که در بناهای مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد معماری خوارزمشاهیان به عمل رفته متنوع میباشد که یک تیم از این آجرکاری در مساجد به فعالیت رفته میباشد این گونه های عبارت اند از :

مربع
در لبه دیوارهای تزئینی حیاط شمالی مسجد جامع فرومد که باطن آن ها نقوش گیاهی وجود دارااست و در نمای حیاط شمالی مسجد جامع گناباد که باطن آن‌ها یک طرح هشت وجهی ( تسمهای ) دیده میشود .

دایره
در تزیینات فراز پیشانی تراس رزرو مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد قبله مسجد مکتب ملک زوزن که در باطن این دوایر نقوش گیاهی گره و کتیبه قابل مشاهده میباشد در کناره کادر های تزئینی « لا » مانند که در نمای حیاط غربی مسجد مکتب ملک زوزن و تراس جنوبی مسجد جامع بهشت به چشم میخورد به طور یک قطعه خشت دایره ای صورت فی مابین دو قطعه خشت مربع صورت به شغل رفته میباشد.

هم اینگونه دو عدد از طاق نماهای دیوارهای تزئینی طرفین تراس شمالی مسجد جامع فرومد و نیز درون بعضی از قابهای « لا » صورت ، مانند نمای حیاط غربی مسجد زوزن که در معماری سنتی موسوم به « طبل » ، « شمسه » ، « تکه » و « پنج نماید » میباشند دوایر متقاطع آدرس مسجد امام حسن مجتبی فکوری مشهد به چشم میخورد.

این نقش به عبارتی چیزی میباشد که از زمان سلجوقی به بعد از آن نمای درونی گنبدخانه را صورت اعطا کرد درواقع نقش اختری به وجود آمده نتایج هندسه دقیقی میباشد که معماری خوارزمشاهیان از سده های وسط به آن گاه در تزیین به شغل گرفته میباشد.

انواع متعدد خشت که در بناهای تشریفات ترحیم مشهد معماری خوارزمشاهیان به عمل رفته متنوع میباشد که یک تیم از این آجرکاری در مساجد به فعالیت رفته میباشد این گونه های عبارت اند از :

مربع
در لبه دیوارهای تزئینی حیاط شمالی مسجد جامع فرومد که باطن آن ها نقوش گیاهی وجود دارااست و در نمای حیاط شمالی مسجد جامع گناباد که باطن آن‌ها یک طرح هشت وجهی ( تسمهای ) دیده میشود .

دایره
در تزیینات فراز پیشانی تراس قبله مسجد مکتب ملک زوزن که در باطن این دوایر نقوش گیاهی گره و کتیبه قابل مشاهده میباشد در کناره کادر های تزئینی « لا » مانند که در نمای حیاط غربی مسجد مکتب ملک زوزن و تراس جنوبی مسجد جامع بهشت به چشم میخورد به طور یک قطعه خشت دایره ای صورت فی مابین دو قطعه خشت مربع صورت به شغل رفته میباشد.

هم اینگونه دو عدد از طاق نماهای دیوارهای تزئینی طرفین تراس شمالی مسجد جامع فرومد و نیز درون بعضی از قابهای « لا » صورت ، مانند نمای حیاط غربی مسجد زوزن که در معماری سنتی موسوم به « طبل » ، « شمسه » ، « تکه » و « پنج نماید » میباشند دوایر متقاطع به چشم میخورد.

این نقش به عبارتی چیزی میباشد که از زمان سلجوقی به بعد از آن نمای درونی گنبدخانه را صورت اعطا کرد درواقع نقش اختری به وجود آمده نتایج هندسه دقیقی میباشد که معماری خوارزمشاهیان از سده های وسط به آن گاه در تزیین به شغل گرفته میباشد.

مسجد
او‌لین و اول راس یاددادن مسلمانها تشریفات ترحیم مشهد مسجد بود.مساجد از شروع عصر مهاجرت راءس تجمع مسلمین و دریافت تصمیمات سیاسی و تعلیمات شرعی بود و سنتی که از عهدوپیمان رسول و خلفای راشدین ساخت و ساز شد.پس از آن‌ها دیرگاهی فی مابین مسلمانها باقی بود. اشخاصی که اسلام آورده بودند همه تشنه داده ها جدید در امر آئین تازه بودند و تمایل داشتند از توحید و قرآن و احکام شرع باخبر شوند و مسجد که برای پرستش معبود و اداء فرائض و راءس اجتماعات مسلمین بود طبعا شایسته ترین مقام برای این شغل بشمار میرفت ، چنانکه در دانا مسیحیت کلیسا همین وظیفه را ایفا می اعطا کرد.

مدرسه منزل
جای خاصی نداشته میباشد و معمولا در منزل، بالاخانه، سرکوچه یا این که در منزل ملا بوده و مقدمات الفبا، قرآن و قرائت را در آن فرا می گرفتند.

مکتب
مکتب در کشور ایران عمدتا مدرسه ها کهن در جمهوری اسلامی ایران به دو شکل ساخته شدند یا این که تحت عنوان بخشی از مساجد که همت مسجد و مکتب در یک ساختمان تلفیق می‌شد و یا این که به صورت یک واحد غیر وابسته جهت علم آموزی و اقامت طلاب تاسیس می‌گردید. مدرسه ها تاریخی در دو سطح بوده میباشد.

یکی از سطح مقدمات مشتمل بر صرف و نحو ، ادبیات فارسی ، علم ها فقاهتی که در واقع این برهه زمانی حکم مکتب دبیرستان را داشته میباشد
دوم درس بیرون که در برخی از بخش های بنای مکتب برای درس بیرون یا این که درس تخصصی مکانی در حیث گرفته می شد‌ه‌است. درس بیرون اختصاصی به مباحث مذهبی نبوده و درسهایی مثل ریاضی ها، موسیقی و … نیز در آنجا درس دادن می گردیده است.